Franchise kelimesinin türkçe karşılığı imtiyazdır. Bayilik demek, belirli bir firmanın ürünüyle, hizmetiyle, kalitesiyle ve ismiyle bağdaşan ve kanıtlanan durumlarına bir bedel karşılığı almak ve isim hakkını kullandırmaktır.
Bir marka veya bir firmanın belirli bir maddi bedel karşılığında bağımsız olan yatırımcılara kendileri ile bağdaşan ve başarı yapmış olan markasını veya firmasını kullandırması ve işin yönetimi ve organizasyonu bakımından da belirli şartlar dahilinde sürekli destek sağlayarak uzun vadeli oluşturdukları iş ilişkisidir. Bu iş ilişkisine “bayilik” denir. Aynı zamanda bu ilişki birbirinden bağımsız iki taraf arasında meydana gelen sözleşmesel bir ilişkidir.
Türkiye’de genellikle günlük hayatımızda bu kavram fast-food şirketleri, benzin istasyonları vb. markalar tarafından karşımıza çıkmaktadır.
Bayilik Sözleşmesi Nedir?
Bayilik sözleşmesi ayrıntılı bir düzenleme yapılmaksızın sözleşme taraflarının hak ve yükümlülüklerini genel hatlarıyla ele alan bir sözleşmedir. Bu anlamda bayilik sözleşmesi yalnızca anlaşmaya konu edilen mal ya da hizmetin ne şekilde verileceği hususunda tarafların iş birliğini sağlaması ve bu yönde temel koşulları içermesidir.
Sözleşme süresince ürünlerin teslimatı, hammaddelerin temini, eğitim esasları gibi pek çok tamamlayıcı sözleşmenin daha yapılması gerekecektir. İşte bu noktada da daha sonra yapılması gereken tamamlayıcı sözleşmelere bayilik sözleşmesi bir dayanak oluşturmaktadır. Bu sebeplerden dolayı bayilik sözleşmesi çerçeve sözleşmesi niteliği taşımaktadır.
Franchising Sözleşmelerine ilişkin hukuksal dayanak oluşturan belirli bir kanun bulunmamaktadır. Türk hukuk sistemi açısından ise Türk Borçlar Kanunu’nda açıkça tanımlanmamış ‘’sui generis’’ yani kendine özgü anlamında sözleşme niteliğindedir. Kendine özgü yapısı olmasından dolayı sözleşme içeriğinde birden fazla sözleşmenin özelliklerini taşımaktadır. Bu sözleşmeler Türk Borçlar Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu hükümlerinin yorum yolu ile uygulama alanı bulmaktadır. Aynı zamanda bu sözleşmeler genel kurallar çerçevesinde değerlendirilirler.
Franchising Sözleşmelerin Unsurları
Sürekli borç ilişkisi içeren bir sözleşme olması:
Bayilik sözleşmesi sürekli borç ilişkisi içeren bir sözleşmedir. Tarafların sözleşmeden kaynaklı birbirlerine olan borçlarını tek bir edim ile değil sözleşme süresi boyunca tekrarlanan birçok edimle yerine getirmesidir.
Bayilik alan tarafın bağımsızlığı:
Bayilik alan, başkasının işletmesine veya bünyesine bağımlı olmayan kendi nam ve hesabına çalışan bağımsız bir işletmedir.
Bayilik Sisteminin bulunması:
Bayilik alan tarafa sunulması gereken bir bayilik sisteminin olması gerekmektedir. Bu sistem iş modeli ve organizasyon şeklinde olmalıdır. Aynı zaman da bu sistemin pazarlanmaya müsait somut ve özgün hale getirilmiş bir organizasyona dayanması gerekmektedir.
Bayilik verene belli bir ücret ödenmesi:
Genellikle uygulamada bayilik alan başlangıçta belirli bir miktarı bayilik verene öder ve daha sonra da cirosundan belirli bir oran tutarını da ücret olarak vermeye devam eder. Uygulamada görülen en sık yöntemi bu olmakla birlikte bayilik alan taraf sözleşmenin her iki tarafa borç yükleyen niteliği taşımasından dolayı ücret ödemekle yükümlüdür.
Bayilik Sözleşmesinin Türleri
Birçok sözleşmenin türü olduğu gibi bayilik sözleşmesinin de kendi içerisinde türlere ayrılmaktadır. Şöyle ki;
Ürün Bayiliği:
Bayilik alan taraf bayilik veren tarafın ürünlerinin sürümünü yapmayı ve piyasaya sürmesini üstlenir. Bunu yaparken de bayilik verenin markasını, ismini ve sınai haklarını kullanabilir.
İşletme Bayiliği:
İşletme bayiliği ise sadece bayilik verenin hem ad hem de markasını kullanmakla kalmaz bu durumlara ek olarak bayilik alanın işletmesini kurmasına, işletmesinin işletilme biçimine kadar tüm işletmesel süreçleri kapsayan bir bayilik sözleşme yapması demektir.
Yani diğer bayilik sözleşme türlerinden daha kapsamlı ve detaylı olan işletmesel bayilik sözleşmesi, taraflar arasında ürün de dahil olmak üzere servis, marka ve bir işletmenin tümünü kapsayan pazarlama ve üretimle ilgili tüm faaliyetleri içeren bir iş birliği oluşturmak demektir.
Bu tür yapılan işletme bayilik sözleşmesinde diğer sözleşme türlerine nazaran daha sıkı denetime tabii olmaktadır. Sözleşme yapısı gereği bayilik alan tüm işletmeyi kapsayan bir alım yapmasından kaynaklı bayilik veren sürekli eğitim ve yardım ile bayilik alana destek olmaktadır.
Mal Bayiliği:
Bu türde ise mal bayilik verenin elinde olup bayilik alan malları üretmemektedir. Bayilik alanın bu sözleşme türünde bayilik verenin ürettiği malları satışa sunmak ve tüketiciyi bu konuda bilgilendirmek ve aynı zamanda malın bakımı, onarımı gibi satış sonrası hizmetleri sunmakla da yükümlü olmasıdır.
Bayilik verenin mallarını bayilik alan tarafın tüketiciye sunması sözleşmenin konusunu oluşturmaktadır. Bu sözleşme türüne örnek olarak kozmetik ürünlerinin satımı veya bilgisayar ürünlerinin satımı verilebilir.
Hizmet Bayiliği:
Bu sözleşme türünde ise mal bayilik sözleşme örneğine benzemekle birlikte burada farklı olarak konu ürünün değil hizmetin sunulmasıdır. Bayilik alan bayilik verenin talimatlarıyla ve yönlendirmesiyle hizmeti hazırlar ve tüketiciye sunar. Bu sözleşme türüne örnek olarak ise fast-food, otelcilik verilebilir.
Üretim Bayiliği:
Üretim bayilik sözleşmesinde de yine bayilik alan, bayilik verenin elde ettiği hammaddeleri üretmekle veya bu hammaddeleri işleyerek satmakla yükümlü olduğu sözleşme türüdür.
Dağıtım Bayiliği:
Dağıtım bayiliği sözleşmesinde ise bayilik alan kendiliğinden herhangi bir üretim yapma pazarlama işlemine girmeden sadece bayilik verenin ürettiği malı, onun markası altında satmakla yükümlüğü olduğu sözleşme türüdür.
Bayilik Sözleşmesi Nasıl Sona Erer?
Bayilik sözleşmesi diğer sözleşmeler gibi taraflar arasında belirsiz süreli ile belirli süreli olmak üzere iki şekilde de yapılabilmektedir. Belirli süreli sözleşme olarak yapıldığı takdirde tarafların yenilemeye yönelik bir irade beyanı olmadıkça sözleşmede öngörülen sona erme tarihinde sözleşme kendiliğinden sona erer. Eğer belirsiz süreli olarak yapılmış ise sözleşmenin karşı tarafına makul bir süre verilmek suretiyle ve fesih ihbarında bulunularak veya haklı sebep varlığı halinde sebebi karşı tarafa belirtilerek sözleşme sona erdirilebilir.
Bu sona erme durumlarına ek olarak bir de Olağanüstü Fesih durumu vardır. Eğer sözleşmenin bu şekilde sona erdirilmesi, taraflarca öngörülmeyen durumların ortaya çıkması veya taraflardan birinin borçlarını yerine getirmemesi gibi onlardan sözleşmeyi sürdürmelerinin beklenemeyeceği durumlarda söz konusu ise sözleşme olağanüstü fesih ile sona erdirilebilir.
Ve son olarak da diğer sebepler neticesiyle de sözleşme sona erdirilebilir. Örneğin taraflardan birinin ölümü, sürekli olarak taraflardan birinin fiil ehliyetini yitirmesi ve taraflardan birinin iflasına karar verilmesi gibi sebeplerden dolayı kural olarak bayilik sözleşmesi sona erer.
Bayilik sözleşmesinin sona ermesiyle tarafların birbirlerine karşı borçları kalmamaktadır. Fakat sözleşmenin sona ermiş olsa dahi birbirlerine karşı halen bazı yükümlülükleri devam eder.
Şöyle ki; bayilik veren işletmenin tasfiyesinde bayilik alana yardımcı olmak ve denkleştirme bedeli ödeme yükümlülüğü altındayken, bayilik alan ise rekabet etmeme, sır saklama ve fikri ve sınaî unsurların kullanımına son verme ve bunları iade borcu yükümlülüğü altındadır. Bu yükümlülük durumu her iki tarafında sözleşmenin sona ermesi durumunda bile karşılıklı korunmalarını sağlar.