Ticaret hukukunda, hisse senedi gibi kıymetli evrakların bir alt türü olarak incelenen senetlere, kambiyo senedi denmektedir. Poliçe, bono, çek gibi türleri bulunmaktadır ve diğer kıymetli evraklardan en büyük farkı, el değiştirme özelliklerinin oldukça yüksek olmasıdır. Bu özelliği nedeniyle kambiyo senetleri, ticari işlemlerin vazgeçilmezi olmuş ve kredi gibi bir ödeme aracı olarak kabul görmüştür. Kıymetli evrakların bir çeşidi olan kambiyo senetlerini; bono, poliçe ve çek oluşturur.
Takibin Aşamaları Nelerdir?
A-) Takibin Kabulü Şartları (İİK 167)
1- Alacağın kambiyo senedine dayanması gerekir.
Alacaklının borçlusu aleyhine kambiyo senedine özgü gerek haciz gerekse iflas yolu ile başvurabilmesi için, alacağının bir kambiyo senedine dayanması gerekir. İİK 167/I’de, açıkça “Alacağı çek, poliçe veya emre muharrer senete müstenit olan alacaklı…” denmiştir. Kambiyo senetleri poliçe, bono ve çekten ibaret olduğuna göre, ancak bunlardan birine dayanılıyorsa kambiyo senetlerine özgü takip yollarına başvurulabilir; o halde, alacaklı, kambiyo senetlerine benzeyen senetler (TK 826 ilâ 830) veya kambiyo senetleri dışındaki kıymetli evraka dayanıyorsa, bu özel takip yollarına başvuramaz.
Bir kimsenin takip talebinde borçlu olarak gösterilebilmesi için her şeyden önce medeni haklardan yararlanabilme ehliyetine(hak ehliyetine) sahip olması gerekir. Genel haciz yolundaki esaslara uygun bir takip talebi doldurulacak ve bu takip talebine kişinin elindeki kambiyo senedinin cinsi, tarihi ve numarası yazılacaktır. İİK 167’ye göre; ‘’Bu takip yolunda ayrıca alacaklı takip talebinde belirttiği kambiyo senedinin aslını, borçlu sayısı kadar onaylı örneğini ve ödememe protestosu çekilmesi gereken durumlarda, kambiyo senedi ile birlikte protestoyu da takip talebine ekleyerek icra dairesine vermesi gerekir.’’
2- Önce rehne başvurma zorunluluğu yoktur.
Rehinle temin edilmiş bir alacağın (İİK 23) borçlusu iflasa tabi kişilerden olsa bile, alacaklı, yalnız rehnin paraya çevrilmesi yolu ile ilamsız takip yapabilir. Ancak rehnin tutarı borcu ödemeye yetmezse, alacaklı kalan alacağını iflas veya haciz yolu ile takip edebilir (İİK 45/I). Bu halde, para alacağı rehinle temin edilmişse, onun tahsili için önce rehne başvurmak zorunludur. İİK 45/III ise, kambiyo senetleri hakkındaki 167 nci madde hükmünü saklı tutmuştur. Saklı tutulan bu hükme göre, kambiyo senedine dayanan alacaklı, hem de alacağı rehinle temin edilmiş olsa bile, önce rehnin paraya çevrilmesi yoluna başvurması gerekmeden, alacağına kavuşmak için, borçlusu aleyhine kambiyo senetlerine özgü haciz veya iflas yolu ile takip yapabilir.
3- Yetkili icra dairesine yapılan takip talebi İİK 58/II’deki kayıtları içermelidir.
A-) Yetkili icra dairesi ve takip talebinin şekli Kambiyo senedinden doğan alacak “aranılacak” alacak niteliğinde olduğundan, bu alacak için BK 89/I-b.1 uygulanmaz. Ayrıca, İİK 50/I’de, para veya teminat borcu için takip hususunda Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nun yetkiye ilişkin hükümlerinin kıyas yolu ile uygulanacağı; şu kadar ki, takibe esas olan sözleşmenin yapıldığı icra dairesinin de yetkili olduğu öngörülmüştür. Buna göre, alacaklı, kambiyo senetlerine özgü haciz yolu ile takibi BK 89/I-b.1, İİK 50/I ve HMK 10 uyarınca kendi yerleşim yerindeki icra dairesinde değil, borçlunun yerleşim yerindeki icra dairesinde başlatabilir.
Ayrıca, kambiyo senetlerine özgü haciz yolu ile takip, senedin düzenlenme yerinin ve ödeme yerinin bulunduğu yer icra dairelerinde de başlatılabilir [TK 671/(e) ve (g), 776/(d) ve (f), 780/(d) ve (e); ayrıca bkz. TK 672/III-IV, 777/III-IV, 781/II-III ve 5941 sayılı Çek Kanunu’nun (“ÇekK”) 2/VII nci maddesi]. Genel iflas yolu ile takipte yetkili icra dairesi, borçlunun muamele (işlem) merkezinin bulunduğu yerdeki icra dairesidir (İİK 154/I). Kambiyo senetlerine özgü iflas yolu ile takip de, bu yerdeki icra dairesinde başlatılacaktır. Kambiyo senedinde bir yetki şartı yer alırsa, bu şart geçerli olur; ancak bu, kanunen yetkili olan icra dairesinin/dairelerinin yetkisini bertaraf etmez. Takip talebi, yukarıda belirttiğimiz yetkili icra dairesine/dairelerinden birine yazılı veya sözlü olarak ya da elektronik ortamda yapılır (İİK 58/I).
B-) Takip talebinde bulunması gereken kayıtlar; Takip talebinde, İİK 58/II’de belirtilen şu kayıtlar bulunmalıdır (İİK 167/II).
- Alacaklının ve varsa kanuni temsilcisinin ve vekilinin adı, soyadı, alacaklı veya vekili adına ödemenin yapılacağı banka adı ile hesap bilgileri, varsa Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası veya vergi kimlik numarası, şöhret ve yerleşim yeri, alacaklı yabancı memlekette oturuyorsa Türkiye’de göstereceği yerleşim yeri (Yerleşim yeri gösteremezse, icra dairesinin bulunduğu yer yerleşim yeri sayılır.)
- Borçlunun ve varsa kanuni temsilcisinin adı, soyadı, alacaklı tarafından biliniyorsa Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası veya vergi kimlik numarası, şöhret ve yerleşim yeri
- Alacağın veya istenen teminatın Türk parasıyla tutarı ve faizli alacaklarda faizin miktarı ile işlemeye başladığı gün, alacak veya teminat yabancı para ise alacağın hangi tarihteki kur üzerinden talep edildiği ve faizi (Bu kayıt bakımından belirtelim: Kambiyo senedinin ödenmemiş olan bedeli (senet bedeli ödenmişse, ödenen bedelin tamamı) hükümde belirtilen “alacak tutarı” olarak istenebilir [TK 725/I-(a), 726/(a), 778/I-(d), 810/(a) ve 818/I-(l)]. Bu alacak miktarı yabancı para ile gösterilmişse ve aynen ödeme şartı da (TK 711/III) varsa, İİK 58/IIb.3’ün yasaklayıcı hükmü sebebiyle, icra müdürünün takip talebini reddetmesi gerekecektir.
- Senet, senet yoksa borcun sebebi (Buradaki “senet yoksa borcun sebebi” ifadesi, kambiyo senetlerine özgü takip yollarına başvurulabilmesi bir kambiyo senedinin varlığını (ve hemen aşağıda belirtildiği üzere bunun aslının takip talebine eklenerek icra dairesine tevdi edilmesini de) gerektirdiğinden, esasen takip talebinde yer alabilecek bir kayıt değildir.)
- Son olarak, takip talebinde bulunulmasının sonuçlarının; icra müdürünün borçluya hemen bir ödeme emri göndermesi (İİK 168/I, 171/I) ve zamanaşımının kesilmesi[TK 750, 778/I-(h), 818/I-(p)] olduğunu ekleyelim.
4- Kambiyo senedinin aslının ve borçlu adedi kadar onaylı örneğinin takip talebine eklenmesi zorunludur.
Kambiyo senedine dayanan alacaklı, İİK 167/II uyarınca takip talebine, kambiyo senedinin aslını ve borçlu adedi kadar onaylı (tasdikli) örneğini eklemek zorundadır17. Senet alacaklısının senedin aslını ve borçlu adedi kadar tasdikli örneğini takip talebine eklemek zorunda olması, kıymetli evraka hakim olan hak ve senet birlikteliğinin bir kanıtıdır. Fakat takibe konu olan bir çekse ve bankaya ibraz edildiğinde kısmi ödeme söz konusu olmuş ise ÇekK 3’e göre; ‘’ Çekin ön ve arka yüzünün onaylı fotokopisi banka tarafından çek hamiline verilir, çek hamili de bu fotokopiyle takip yapabilir.’’ Alacaklı kambiyo senedinin aslını veya çeklerde kısmi ödeme durumunda çekin onaylı fotokopisini icra dairesine vermemiş veya en azından itiraz ve şikayet süresi olan beş gün dolmadan geri almışsa borçlu, yedi gün içinde şikayet yoluyla ödeme emrinin iptalini Takip talebini, kambiyo senedini ve varsa protesto evrakını alan icra müdürü İİK m.168/1 göre inceleme yapmakla yükümlüdür.
Buna göre: Poliçede; düzenleyene, cirantalara, bunlar lehine aval verenlere, araya girme suretiyle kabul edenlere ve bunların yetkisiz veya yetkisini aşan temsilcilerine ve bonoda; cirantalara, cirantalar lehine aval verenlere ve bunların yetkisiz veya yetkisini aşan temsilcilerine karşı takip yapabilmek için alacaklının, poliçede kabul eden muhataba ve bonoda düzenleyene ödememe protestosu çekmiş olması ve bu protestoyu poliçenin (ve bononun) aslı ile birlikte icra dairesine tevdi etmesi gerekir. Buna karşılık, poliçede; kabul edene, onun lehine aval verene ve bunların yetkisiz veya yetkisini aşan temsilcilerine ve bonoda; düzenleyene, onun lehine aval verene ve bunların yetkisiz veya yetkisini aşan temsilcilerine karşı yapılacak takipte protesto çekilmesine ve bunun senedin aslı ile birlikte icra dairesine tevdi edilmesine gerek yoktur. Alacaklı, poliçeden dolayı, anılan kişilere karşı doğrudan doğruya talep hakkına sahiptir (TK 698/II) ve bir bonoyu düzenleyen, tıpkı bir poliçeyi kabul eden gibi sorumludur (TK 779/I). Çekte ise; çekin zamanında ibraz edilip de ödenmediği ve ödememe hali, resmi bir belge (protesto) ile veya muhatap tarafından ibraz günü de gösterilmek suretiyle çekin üzerine yazılmış olan tarihli bir beyan ile veya bir takas odasının çek zamanında ibraz edildiği halde ödenmediğini tespit eden tarihli bir beyanı ile tespit edilir (TK 808). Bu halde, çekin üzerinde muhatap bankanın anılan yönde bir beyanı bulunmakta ise, alacaklı, çekin aslını veya ÇekK 3/VI uyarınca çekin ön ve arka yüzünün onaylı fotokopisini takip talebine eklemek suretiyle, cirantalar, düzenleyen ve diğer çek borçlularına karşı takip başlatabilir. Bunun için, takip talebine bir de protestonun eklenmesi zorunlu değildir. Çekin üzerinde takas odasının yukarıda belirtilen yönde bir beyanı varsa, yine ayrıca protestoya gerek yoktur.
5- Borçlu iflasa tabi kişilerden ise, takip talebinde, hangi takip yolunun seçildiği belirtilmelidir.
İİK 58/II-b.5’te, “takip yollarından hangisinin seçildiğinin” takip talebinde belirtilmesi istenmiştir. Buradaki “takip yollarından hangisinin seçildiği” ifadesi, borçlu iflasa tabi kişilerden olsa bile, alacaklı genel iflas yolu ile takip yerine dilerse genel haciz yolu ile takip yapabileceği için (İİK 43/I-c.2), haciz veya iflas yolundan hangisinin seçildiğinin açıklattırılmasına yöneliktir.
6- Kambiyo senedinin vadesi gelmiş olmalıdır.
İcra müdürü, kambiyo senedinin vadesinin geldiğini görürse, borçluya hemen bir ödeme emri gönderir (İİK 168/I, 171/I). Buna göre, kambiyo senetlerine özgü (gerek haciz gerekse iflas yolu ile) takibe başvurulabilmesi için, takip dayanağı kambiyo senedinin vadesi gelmiş olmalıdır. İcra müdürü, vadenin gelip gelmediğini de tıpkı tevdi edilen senedin kambiyo senedi vasfına sahip olup olmadığını incelerken olduğu gibi- re’sen inceler. İcra müdürü, alacaklının dayandığı senedin vadesinin gelip gelmediğini, başka bir deyişle takip konusu alacağın muaccel olup olmadığını, bu senedin kambiyo senedi vasfına sahip olduğunu tespit ettikten sonra incelemelidir. Kambiyo senedi vasfına sahip olmayan senedin bir de vadesinin gelip gelmediğinin incelenmesine gerek yoktur, bu halde takip talebi reddedilmeli ve borçluya ödeme emri gönderilmemelidir.
7- Alacaklının takip hakkının bulunması ve borçlunun kambiyo senedi uyarınca sorumlu olması gerekir.
Kambiyo senedinin alacaklısı, o kambiyo senedinin yetkili hamili; borçlusu ise, alacaklıya (yetkili hamile) karşı kambiyo ilişkisi uyarınca sorumlu olan kişidir. Yetkili hamil olmayan kişinin talebiyle kambiyo senedi uyarınca sorumlu olan kişiye (borçluya) ödeme emri gönderilirse, borçlu, alacaklının takip hakkının bulunmadığına dayanarak icra mahkemesi nezdinde beş gün içinde şikayet yoluna başvurabilir (İİK 168/I-b.3). Kambiyo senedi uyarınca sorumlu olmayan kişiye ödeme emri gönderilirse -alacaklı yetkili hamil olsa da- borçlu, kendisine gönderilen ödeme emrine karşı kambiyo senedi uyarınca sorumlu olmadığı, bu itibarla alacaklının kendisine karşı kambiyo ilişkisi uyarınca takip hakkının bulunmadığı gerekçesiyle, yine aynı süre içinde icra mahkemesi nezdinde şikayet yoluna başvurabilir. Her iki durumda da, İİK 170a/II uyarınca icra mahkemesi, alacaklının yetkili hamil olmadığını re’sen de dikkate alarak takibi iptal edebilir.